ƒπ à ª ÚfiÏÔÁÔ................................................ 15 E ÚÈÛÙ Â............................................... 19 1 Ò ÈÎÂ Ê ÏÔ Î È apple È ÁˆÁÈÎ ıâˆú : ªÈ ÂappleÈÛÎfiappleËÛË....... 23 Ακαδημαϊκή και επιστημονική πορεία.................... 26 Η θεωρία της κοινωνικής και πολιτισμικής αναπαραγωγής........................ 29 Θεωρία των κωδίκων φύλου............................ 35 Νέοι κώδικες φύλου: οι πολιτικές για το φύλο, οι σχέσεις φύλου και το κράτος.......................... 44 Επαναδιατυπώνοντας τη θεωρία του κοινωνικού φύλου..... 49 Ανακεφαλαίωση...................................... 53 2 ÔÈÓˆÓÈÎÔappleÔÏÈÙÈÛÌÈÎ Ó apple Ú ÁˆÁ Î È Á Ó ÈΠÂÎapple  ÛË.... 61 Εκπαίδευση και αναπαραγωγή του εργατικού δυναμικού............................... 62 Φύλο και κοινωνικές σχέσεις παραγωγής................. 70 Η πολιτισμική αναπαραγωγή........................... 76 Συμπεράσματα....................................... 82 3 ÔÏÈÙÈÛÌÈÎ Ó apple Ú ÁˆÁ : apple È ÁˆÁÈÎ ÙË ÛÂÍÔ ÏÈÎfiÙËÙ 87 Habitus.............................................. 90 Ανακεφαλαίωση..................................... 100 Πολιτισμικό κεφάλαιο................................ 102 Συμπεράσματα...................................... 107
π π π ƒ ø Δ À º À À 4 Îapple  ÛË Î È Ó apple Ú ÁˆÁ ÙˆÓ Ù ÍÈÎÒÓ Û ÛÂˆÓ Î È ÙˆÓ Û ÛÂˆÓ Ê ÏÔ................................. 111 Το φύλο ως πλέγμα κοινωνικών σχέσεων................ 113 Κουλτούρες φύλου στο σχολείο......................... 122 Η έμφυλη λειτουργία των σχολικών εγχειριδίων.......... 130 Συμπεράσματα...................................... 139 5 ÓÓÂÊ apple Óˆ applefi ÙË ÌÂÈÎÙ ÂÎapple  ÛË: ªÈ Ó Ï ÛË ÙˆÓ ÙÚfiappleˆÓ ÌÂÙ ÔÛË ÙˆÓ Ù ÍÈÎÒÓ Û ÛÂˆÓ Î È ÙˆÓ Û ÛÂˆÓ Ê ÏÔ................................. 147 Η κρυφή ιστορία της μεικτής εκπαίδευσης............... 153 Κριτικές και υπεράσπιση της μεικτής εκπαίδευσης........ 165 «Φεμινιστικές» αντιδράσεις στη μεικτή εκπαίδευση....... 175 Η φιλελεύθερη μεταρρυθμιστική άποψη................... 177 Η συντηρητική άποψη................................ 179 Η ριζοσπαστική φεμινιστική άποψη...................... 180 Συμπεράσματα...................................... 182 6 Ó ÚÈÎ ËÁÂÌÔÓ, ÎÔÈÓˆÓÈÎ Ù ÍË Î È ÂÎapple  ÛË Á Ó ÈÎÒÓ..... 191 Η πολιτισμική προσέγγιση και η προσέγγιση της πολιτικής οικονομίας.............................. 194 Η φεμινιστική οπτική και η θεωρία της κοινωνικής αναπαραγωγής..................................... 201 Αντιφάσεις στις θεωρίες της εκπαίδευσης για το φύλο..... 209 Αναπτύσσοντας μια θεωρία πολιτισμικής παραγωγής...... 215 Συμπερασματικά σχόλια.............................. 224 7 ÔÏÂ Ô Î È ÔÈÎÔÁ ÓÂÈ : ÓÙÈÊ ÛÂÈ, appleôï ÌÔÚÊ Î È Û ÁÎÚÔ ÛÂÈ ÙˆÓ Ê ÏˆÓ................... 231 Πολιτικοοικονομική προσέγγιση........................ 232 Σχολείο και οικονομία................................. 236 Εκπαίδευση και εργασία............................... 238 Εκπαίδευση και οικογένεια............................. 239 8
ƒ π à ª Σχέσεις οικογένειας-σχολείου.......................... 243 Η αναπαραγωγή των ταξικών σχέσεων των γυναικών...... 247 Φύλο και σχολική εμπειρία............................. 251 Ενοποιώντας εκ νέου το χώρο της οικογένειας και της απασχόλησης................................. 254 Ευχαριστίες......................................... 258 8 apple ÙÚÈ Ú Û ÎÚ ÛË; OÈ ÎÚ ÙÈÎ Ú ıì ÛÂÈ ÁÈ ÙÔ Ê ÏÔ Î È ÔÈ ÊÂÌÈÓÈÛÙÈÎ ÂÎapple È Â ÙÈÎ appleôïèùèî...................261 Θεωρητικές προσεγγίσεις για την πατριαρχία και το κράτος........................................ 265 Φεμινισμός, πατριαρχία και σοσιαλδημοκρατική εκπαίδευση......................................... 270 Η διάσταση του φύλου στις εκπαιδευτικές πολιτικές........... 282 Η Νέα Δεξιά και ο εκσυγχρονισμός του φύλου............ 286 Συμπεράσματα...................................... 298 9 ÔÈÓˆÓÈÔÏÔÁÈÎ ÂÚÌËÓ  ÁÈ ÙÈ Û Á ÚÔÓ ÌÂÙ ÌÔÚÊÒÛÂÈ ÙÔ Ê ÏÔ ÛÙËÓ ÂÎapple  ÛË ÛÙË ªÂÁ ÏË μúâù Ó...................... 311 Τα μεταβαλλόμενα πρότυπα σχολικής επίδοσης των δύο φύλων...................................... 313 Η ανακατανομή των πιστοποιητικών σπουδών............... 314 Φόρμες μεταβίβασης του φύλου......................... 322 Η αμφισβήτηση των βικτοριανών αξιών................. 327 Στο όνομα των δικαιωμάτων των γυναικών................. 330 Η αρχή της αξιοκρατίας ως παράγοντας αμφισβήτησης του εκπαιδευτικού συστήματος.......................... 332 Ο εκπαιδευτικός φεμινισμός............................ 335 Ο ατομικισμός της Νέας Δεξιάς.......................... 338 Κατηγοριοποιήσεις φύλου, εκπαίδευση και κοινωνία...... 341 Ευχαριστίες......................................... 344 9
π π π ƒ ø Δ À º À À 10 Schooling in Capitalist America: appleúôû ÁÁÈÛË. ÓÈÛfiÙËÙ ÎÔÈÓˆÓÈÎ appleúô Ï ÛË, Ê ÏÔ Î È Ê Ï ÛÙË ªÂÁ ÏË μúâù Ó................................... 351 Η θεωρία της ταξικής αναπαραγωγής................... 353 Οι σχέσεις των φύλων και η κοινωνικοταξική αναπαραγωγή................... 361 Η άνοδος της γυναικείας ελίτ με πανεπιστημιακή κατάρτιση......................... 365 Ταυτότητες των κοριτσιών της εργατικής τάξης: Aπό το ρομαντισμό στον πραγματισμό.................. 370 Μεταβαλλόμενα πρότυπα συγκρότησης της κοινωνικής τάξης................................. 380 Συμπεράσματα...................................... 383 Ευχαριστίες......................................... 386 11 ÎÔÈÓˆÓÈÔÏÔÁ ÙË apple È ÁˆÁÈÎ ÙÔ Basil Bernstein: Ó ÈΠÔÈ È ÏÔÁÔÈ Î È ÊÂÌÈÓÈÛÙÈÎ Ó Ï ÛÂÈ................393 Η δύναμη και η γοητεία της θεωρίας του Bernstein........ 395 Η εκπαιδευτική δύναμη της θεωρίας...................... 402 Η μεταμορφωτική δύναμη της θεωρίας.................... 406 Η ανδροκεντρική θεωρία και ο φεμινισμός ως «φωνή»......... 408 Κατασκευάζοντας μια θεωρία έμφυλης παιδαγωγικής..... 417 Παιδαγωγικοί λόγοι.................................. 424 Συμπεράσματα...................................... 429 Ευχαριστίες......................................... 431 12 OÈ Û ÛÂÈ ÙˆÓ Ê ÏˆÓ Î È Ë ÂÎapple  ÛË ÛÙÔÓ 21Ô ÈÒÓ : ÁÎÚÔ ÛÂÈ Î È appleúôîï ÛÂÈ.............................. 439 Προκλήσεις από το εσωτερικό......................... 440 Τα κορίτσια και η κοινωνική αλλαγή.................... 443 Ο ανδρισμός και το μέλλον των ανδρών.................. 446 Κοινωνική αλλαγή/το μέλλον των φύλων................ 449 10
ƒ π à ª ËÌ ˆÌ ÙË ÌÂÙ ÊÚ ÛÙÈÎ ÔÌ ÁÈ ÙÔ ÂÎapple È Â ÙÈÎfi Û ÛÙËÌ ÙË μúâù Ó........... 455 Ù ÏÔÁÔ ÂÎapple È Â ÙÈÎÒÓ Û ÓÙÔÌÔÁÚ ÊÈÒÓ Î È fiúˆó applefi ÙË ÌÂÙ ÊÚ ÛÙÈÎ ÔÌ......................... 457 ÚÂÙ ÚÈÔ ÔÓÔÌ ÙˆÓ................................. 459 11
3 ÔÏÈÙÈÛÌÈÎ Ó apple Ú ÁˆÁ apple È ÁˆÁÈÎ ÙË ÛÂÍÔ ÏÈÎfiÙËÙ ένταξη του έργου του Pierre Bourdieu σ ό,τι γενικώς έχει οριστεί ως η «μαρξιστική οπτική» στην αγγλοσαξονική κοινωνιολογία της εκπαίδευσης είναι αναμφίβολα ένας από τους λόγους για τη σταθερή αύξηση της φήμης του. Η ένταξη αυτή υπήρξε μια πολύ επιλεκτική διαδικασία, όπως ήδη υποστήριξε η Annette Kuhn σε άρθρο της που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Screen Education 1, και πολλές από τις έννοιες του Bourdieu «πολιτισμικό κεφάλαιο», «συμβολική βία», «παραγνώριση» έχουν περάσει στον καθημερινό κοινωνιολογικό λόγο με μια εκλαϊκευμένη και συχνά διαστρεβλωμένη μορφή. Επίσης, η έμφαση σε έργα όπως τα Reproduction in Education και Culture and Society (η συγγραφή των οποίων έγινε σε συνεργασία με τον J. C. Passeron) λειτούργησε σε βάρος άλλων εξίσου σημαντικών κειμένων, όπως το Outline of a Theory of Practice, όπου μπορεί κανείς να εντοπίσει τις βασικές αρχές της θεωρίας της πολιτισμικής αναπαραγωγής του Bourdieu 2.Η έμφαση αυτή μπορεί ως ένα βαθμό να αντανακλά και τον αυστηρό διαχωρισμό του ακαδημαϊκού έργου μεταξύ της κυρίως κοινωνιολογίας και της ανθρωπολογικής ανάλυσης στη χώρα μας. Στο έργο Outline of a Theory of Practice ο Bourdieu στηρίχτηκε στη μελέτη της κοινωνίας των Καμπύλων στην Αλγερία, για να αναλύσει, μεταξύ άλλων χαρακτηριστικών, τη φύση της πρώιμης διαπαιδαγώγησης μέσα σε μια μη εγγράμματη κοινωνία, όπου η πρώτη εκπαίδευση λαμβάνει χώρα στο οικογενειακό περιβάλλον και στο περιβάλλον της κοινότητας. Το έργο του Reproduction in Education, παρότι έχει επίσης ως στόχο να συσχετίσει τις συμβολικές ταξινομήσεις και τις μορφές της κουλτούρας με την κοινωνική δομή και τις σχέσεις εξουσίας στο πλαίσιό της, επικεντρώνεται εντούτοις στους μηχανισμούς της κοινωνικής και πολιτισμικής αναπαραγωγής της θεσμοθετημένης εκπαίδευσης ενός προηγμένου καπιταλιστικού κοινωνικού συστήματος. (Συγκεκριμένα, διερευνά το ρόλο των 87
π π π ƒ ø Δ À º À À φιλοσοφικών σχολών, σχολών με υψηλό status, των γαλλικών πανεπιστημίων.) Αυτή η διαφορά παρέχει έναν ακόμη λόγο για την παραγνώριση της αξίας του Outline of a Theory of Practice. Το κύριο θέμα στις κριτικές κοινωνιολογικές μελέτες της εκπαίδευσης τείνει να είναι η σχέση ανάμεσα στη θεσμοθετημένη εκπαίδευση και στον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας ειδικότερα, ο βαθμός στον οποίο η τυπική εκπαίδευση συμβάλλει στην αναπαραγωγή της ταξικής δομής και του εργατικού δυναμικού. Στην άτυπη εκπαίδευση και, ειδικότερα, στο έργο της διαπαιδαγώγησης που συντελείται στο πλαίσιο της οικογένειας, έχει δοθεί πολύ μικρότερη προσοχή. Eπιπλέον, η αναπαραγωγή του καταμερισμού εργασίας με βάση το φύλο αποδίδεται στην οικογένεια, ως ενός ξεχωριστού ιδεολογικού (κρατικού) μηχανισμού. η εκπαίδευση μετέχει σ αυτή την αναπαραγωγή μόνο ως επικυρωτική διαδικασία. Οι κριτικές μελέτες, λοιπόν, αντιμετωπίζοντας τους παράγοντες αυτούς ως «δευτερεύοντες», αποδίδουν συχνά στον καταμερισμό εργασίας με βάση το φύλο έναν υποδεέστερο ρόλο αναφορικά με τη δημιουργία των κοινωνικών ανισοτήτων και ταυτοτήτων. Η καταπίεση που αφορά το φύλο (όταν δεν παραβλέπεται ολοκληρωτικά) τείνει να εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο της οικονομικής εκμετάλλευσης. έτσι, όμως, αποφεύγει κανείς την ανάγκη να εξηγήσει πώς λειτουργούν συγκεκριμένοι τύποι πατριαρχικών σχέσεων μέσα συγκεκριμένους τρόπους παραγωγής. H προσέγγιση αυτή δεν θα αντιμετώπιζε δυσκολίες μόνο στο να ενσωματώσει τις ανθρωπολογικές μελέτες του Bourdieu είναι επίσης σαφώς περιοριστική για τους σοσιαλιστές και τους δασκάλους. Kατ αρχάς, θεωρεί ότι κάθε πολιτική στρατηγική πρέπει να επικεντρώνεται στην κατάργηση της τάξης, ενώ την καταπίεση που αφορά το φύλο την αντιμετωπίζει ως «μετεπαναστατικό» πρόβλημα. Δεύτερον, από αντίδραση στις φιλελεύθερες ιδέες, οδηγείται στη θέση ότι η εκπαίδευση μπορεί να παίξει μικρότερο ρόλο μόνο στο πλαίσιο μιας τέτοιας στρατηγικής. Οι οικονομικές ανακατατάξεις και μεταβολές είναι αυτές που θεωρούνται οι αναγκαίες συνθήκες για μια ριζική κοινωνική αλλαγή. Ωστόσο, η ανάπτυξη του φεμινισμού, ως πολιτικού κινήματος και ακαδημαϊκού λόγου, έχει αναζοπυρώσει το ενδιαφέρον για τους τρόπους με τους οποίους η διαπαιδαγώγηση, μέσα στο πλαίσιο της τυπικής και άτυπης εκπαίδευσης, συμβάλλει στην αναπαραγωγή του καταμερισμού 88
π Δ π ª π ƒ ø εργασίας με βάση το φύλο, τόσο σε κοινωνικοοικονομικό όσο και πολιτισμικό επίπεδο. Στο σημείο αυτό όμως, ανακύπτουν σύνθετα ερωτήματα. Ποιο ρόλο παίζουν οι πρακτικές και οι λόγοι που αναπτύσσονται σε ποικίλα εκπαιδευτικά πλαίσια (όπως π.χ. της οικογένειας, της κοινότητας, των ΜΜΕ, του σχολείου) στη διαμόρφωση και στη μεταβίβαση των ταυτοτήτων του βιολογικού φύλου, των γνωρισμάτων του κοινωνικού φύλου και των έμφυλων σχέσεων εξουσίας; Συμβάλλει η εκπαίδευση στην αναπαραγωγή ενός συγκεκριμένου τρόπου βιολογικής αναπαραγωγής και ενός συγκεκριμένου κοινωνικού και με βάση το φύλο καταμερισμού εργασίας; Τι ρόλο μπορεί να παίξει η εκπαίδευση σε μια κίνηση για την κατάργηση των υφιστάμενων κατηγοριών κοινωνικού φύλου και ορισμών της σεξουαλικότητας; Οι προσπάθειες να απαντηθούν αυτά τα ερωτήματα συχνά κινούνται αμήχανα μεταξύ των βιολογικών, ψυχολογικών και κάποιες φορές των κοινωνιολογικών ερμηνειών. Επίσης, η συζήτηση έχει σημαδευτεί από τη διαμάχη ανάμεσα στις ψυχοαναλυτικές ερμηνείες της ασυνείδητης κάτω από την επίδραση του βιολογικού παράγοντα διαμόρφωσης της έμφυλης υποκειμενικότητας και στις κοινωνιολογικές ερμηνείες του τρόπου με τον οποίο επιδρά η κοινωνική κατασκευή του φύλου στο συνειδητό επίπεδο της «επίκτητης» ταυτότητας. Πρόκειται για μια διαμάχη με την οποία δεν θα ασχοληθώ τώρα, αλλά από την οποία προκύπτει πολύ καθαρά ότι κάποιου είδους σύνθεση ψυχανάλυσης και μαρξισμού αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για την παραγωγική σύνδεση της πάλης των φύλων με τη σοσιαλιστική στρατηγική. Έτσι, οι Steve Burniston, Frank Mort και Christine Weedon, σε μια συνοπτική παρουσίαση της πολυπλοκότητας αυτής της συζήτησης, επισημαίνουν την ανάγκη σαφούς καθορισμού της σχέσης ανάμεσα στις ιστορικά συγκεκριμένες μορφές της ταυτότητας του βιολογικού/κοινωνικού φύλου (συμπεριλαμβανομένης της ασυνείδητης αναπαράστασής τους) στις υλικές πρακτικές που συντελούν στην απόκτηση αυτής της ταυτότητας (τα ΜΜΕ, το εκπαιδευτικό σύστημα, η διαδικασία της εργασίας και κυρίως ο τρόπος οργάνωσης της πυρηνικής και ευρύτερης οικογένειας) και στην οργάνωση των οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων που συγκροτούν τον τρόπο παραγωγής 3. Οι ίδιοι συγγραφείς τονίζουν επίσης την ανάγκη ανάλυσης των 89
π π π ƒ ø Δ À º À À δομών της οικογένειας και των συγγενικών σχέσεων, καθώς και των διαδικασιών της ιδεολογικής κοινωνικοποίησης, μέσω των οποίων «μαθαίνεται» η ταυτότητα του βιολογικού φύλου. Οι δομές φύλου, υποστηρίζουν οι παραπάνω συγγραφείς, συμβάλλουν (κοινωνικά και ασυνείδητα) στη διατήρηση εκείνης της μορφής κοινωνικών σχέσεων που είναι αναγκαίες για τη βιολογική παραγωγή του εργατικού δυναμικού, και συνεπώς για την αναπαραγωγή του τρόπου παραγωγής. Ο Bourdieu επίσης στο έργο του Outline of a Theory of Practice εξετάζει το ρόλο της διαπαιδαγώγησης στην πολιτισμική αναπαραγωγή των δομών φύλου. Σ αυτό το πλαίσιο, λοιπόν, θα επανεξετάσω το έργο του. Γιατί, παρότι οι θεωρίες σχετικά με την ταξική ταυτότητα και εμπειρία, τους ρόλους των φύλων και την ταύτιση με το κοινωνικό φύλο αφθονούν στη σύγχρονη σκέψη για την εκπαίδευση, το στοιχείο ειδικά της ταυτότητας του βιολογικού φύλου απουσιάζει εμφανώς. Επιπλέον, το «προϊόν» της εκπαίδευσης συχνά παρουσιάζεται ως ένα κοινωνικό υποκείμενο χωρίς βιολογική υπόσταση (χωρίς δηλαδή φυσική ή κοινωνικά εννοούμενη παρουσία). Τα δύο έργα, το Outline of a Theory of Practice και το Reproduction in Education, μπορούν από κοινού να αποτελέσουν μια πρόταση για την ανάλυση της εκπαίδευσης και της σεξουαλικότητας. Έτσι, σ αυτό το κεφάλαιο θα αρχίσω εξετάζοντας την έννοια του habitus, καθόσον απεικονίζει το πεδίο συγκρότησης των ταξικών ταυτοτήτων και των ταυτοτήτων του βιολογικού φύλου. Θα συνεχίσω με την ανάλυση του καταμερισμού εργασίας με βάση το φύλο, συζητώντας για την κατανομή του πολιτισμικού κεφαλαίου, και τις μορφές αντίστασης, μέσα από τη γλώσσα και την κουλτούρα, στην ταξική κυριαρχία. Habitus Περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη έννοια του Bourdieu, η έννοια του habitus αποκαλύπτει την επίδραση της ανάλυσης του Durkheim για τους τρόπους με τους οποίους οι συμβολικές κατηγοριοποιήσεις αναπαράγουν τις κοινωνικές κατηγοριοποιήσεις και τις δομικές ιεραρχίες. Η έννοια αυτή αναπτύχθηκε ολοκληρωμένα στο Outline of a Theory of Practice, όπου ο Bourdieu υποστηρίζει ότι η κοινωνιολογία θα έπρεπε να είναι μια πειραματική επιστήμη της «διαλεκτικής ανάμεσα στην εσωτερίκευση της εξωτερικής πραγματικότητας και στην εξωτερί- 90
π Δ π ª π ƒ ø κευση του εσωτερικού κόσμου» 4. Αυτή η εξωτερική πραγματικότητα αναφέρεται κυρίως στις υλικές συνθήκες ζωής, χαρακτηριστικές για κάθε ταξική θέση, οι οποίες είναι οι ίδιες προϊόν μιας «σειράς τυχαίων παραγόντων», όπως οι βιολογικοί και κοινωνικοί καθορισμοί. Παρότι οι παράγοντες αυτοί μπορεί να είναι σχετικά ανεξάρτητοι μεταξύ τους, στο πλαίσιο μιας συγκεκριμένης ιστορικής συγκυρίας συνδέονται, σε τελική ανάλυση, μέσω της οικονομικής βάσης. Οι αντικειμενικές δομές παράγουν habitus τα συστήματα δηλαδή των ανθεκτικών (μόνιμων), μεταταφερόμενων (προσαρμόσιμων και γενικεύσιμων) προδιαθέσεων. Αυτοί οι τύποι οργάνωσης της σκέψης παράγουν πρακτικές και αναπαραστάσεις, που με τη σειρά τους αναπαράγουν τις υπάρχουσες δομές, των οποίων οι ίδιες είναι προϊόν. Έτσι, το habitus είναι ένα «κοινωνικά κατασκευασμένο σύστημα γνωστικών και υποκινητικών δομών», το οποίο είναι απολύτως καθορισμένο (διπλά δηλαδή καθορισμένο), καθώς αναπαράγει τις ίδιες του τις συνθήκες ύπαρξης. Οργανώνει και προσδιορίζει δομές σκέψης, αντίληψης, στόχων, την αίσθηση του εφικτού, του ανέφικτου και του πιθανού. Συνιστά την αναγκαία προϋπόθεση για την παραγωγή των ποικίλων μορφών συμπεριφοράς, επικοινωνίας και πολιτισμικών πρακτικών. Το πρόβλημα με τους κοινωνιολόγους, σύμφωνα με τον Bourdieu, είναι ότι έχουν παραβλέψει τη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στις αντικειμενικές δομές και στις γνωστικές υποκινητικές δομές. με άλλα λόγια, πάσχοντας από «γενετική αμνησία», έχουν ξεχάσει ότι οι αντικειμενικές δομές είναι οι ίδιες προϊόν ιστορικών πρακτικών. Συνεπώς, είναι δύσκολο για αυτούς να συσχετίσουν μεταξύ τους διαφορετικά υποσυστήματα ένα παράδειγμα θα μπορούσε να είναι η σχέση ανάμεσα στον κατεστημένο τρόπο της ανθρώπινης αναπαραγωγής (μονογαμία, πολυγαμία), στον τύπο της οικονομικής οργάνωσης και στα εκπαιδευτικά συστήματα. Επειδή δεν μπορούν να αναγνωρίσουν τη δομική αναλογία, η οποία (υποστηρίζει ο Bourdieu) υφίσταται ανάμεσα σ αυτά τα ποικίλα συστήματα, οι κοινωνιολόγοι κάνουν το λάθος να διαχωρίζουν τη δομή από την πρακτική, τη βαθμολογία από την επίδοση, την οντότητα από τη φυσική ύπαρξη. Ο Bourdieu, συνεπώς, τονίζει την ανάγκη να αναγνωρίσουμε ότι οι αντικειμενικές δομές (ως παραδείγματα παραθέτει τη γλώσσα και την οικονομία) αναπαράγονται με τη μορφή των μόνιμων προδιαθέσεων στα άτομα, τα οποία υπόκεινται στους ίδιους καθορισμούς λόγω του ότι έχουν 91